Henryk Rutkowski
Karol Perthées (1739-1815)((Fragmenty tekstu Mapy Perthéesa w: Fundamenta historiae. Pisma wybrane, oprac. Michał Zbieranowski, Marek Słoń, Instytut Historii PAN – Polskie Towarzystwo Historyczne – Towarzystwo Miłośników Historii, Warszawa 2014. Pełen tekst zob. również tutaj.))
Perthées miał dwa imiona, Herman Karol, ale używał tylko drugiego. Pochodził z osiadłej w Niemczech rodziny francuskich hugenotów. Urodził się w 1739 r. w stolicy elektoratu saskiego Dreźnie. Imiona otrzymał takie, jakie miał jego naturalny ojciec i opiekun, arystokrata kurlandzki Kayserling (Keyserlingk), który był ambasadorem rosyjskim m.in. w Dreźnie, a pod koniec życia (1763-1764) w Warszawie. Karol Perthées odebrał staranne wykształcenie, najpierw w domu ambasadora, później przez pięć lat był kadetem szkoły wojskowej w Berlinie, w którym następnie przez trzy lata uczył się inżynierii wojskowej.
W 1763 r. Perthées znajdował się już w Warszawie i otrzymywał pieniądze (niewątpliwie za prace kartograficzne) od przyszłego króla Rzeczypospolitej, Stanisława Augusta Poniatowskiego. Odtąd pracował dla niego przez całe jego panowanie (1764-1795), a nawet po abdykacji aż do śmierci ostatniego monarchy polskiego (1798).
Perthées miał tytuł królewskiego geografa. W 1767 r. otrzymał pierwszą nominację oficerską na porucznika artylerii koronnej, w roku 1770 lub 1771 był już kapitanem, a w końcu 1783 został mianowany pułkownikiem. W jego przypadku stopnie wojskowe były tylko tytułami honorowymi, ale kartografowi zależało na prestiżu, który dawały te tytuły (w przeciwieństwie do stanowiska geografa). W 1768 r. Perthées otrzymał polskie szlachectwo, a po kilku latach (nie wcześniej niż w 1774) sam nobilitował swoje nazwisko poprzedzając je francuską partykułą „de”. Dlatego używanie formy „de Perthées”, przyjęte w historiografii za późniejszymi mapami i innymi źródłami (lecz nie pochodzącymi od króla i ze środowiska dworskiego), nie ma uzasadnienia.
Karol Perthées opracował wiele map, z których tylko mała część została wydana drukiem. W pierwszym okresie zajmował się przede wszystkim kopiowaniem i przerabianiem różnych map. Z jego własnych opracowań należy tutaj wymienić dwie małe mapy przedstawiające okolice Krakowa i Warszawy, wykonane z 1771 r., które później zdobiły gabinet królewski. Obie się nie zachowały, ale znana jest druga redakcja mapy okolic Warszawy. W 1780 r. Perthées opracował trzy atlasy nowych granic po pierwszym rozbiorze Polski (1772). Na podstawie urzędowych map delimitacyjnych przedstawił w skali około 1:43 000 granice rozbioru – z Prusami (30 sekcji), z Rosją (43) i z Austrią (65), tworząc wraz z mapami przeglądowym 144 karty (atlas granicy pruskiej nie zachował się).
W ciągu kilkudziesięciu lat pracy dla Stanisława Augusta Perthées czterokrotnie rysował mapy generalne (czyli przeglądowe) Rzeczypospolitej z szerokim uwzględnieniem otaczających ją państw. Skala prawdopodobnie wynosiła około 1:1 800 000. Pierwsza z tych map spaliła się w zamku warszawskim w 1767 r., następne (z lat 1768, 1776/77 i 1797) także zaginęły.
Mniejszy zasięg, ale znacznie większą szczegółowość ma inna mapa przeglądowa pt. „Polonia secundum legitimas proiectionis stereographicae regulas […]”. Uległa ona zniszczeniu w 1944 r., lecz zachowały się jej fotograficzne negatywy wielkości oryginału, z których Biblioteka Narodowa wydała reprodukcję. Na mapie Perthées umieścił datę 1770, ale wiadomo, że zajmował się tym opracowaniem jeszcze w roku następnym. Skala „Polonii” wynosi około 1:900 000, czyli jest dwukrotnie większa od skali map generalnych. Rękopis składał się z 48 arkuszy. Wśród materiałów służących autorowi zapewne największą rolę odegrały mapy województw Korony, które sporządził Franciszek Florian Czaki na zlecenie Józefa Aleksandra Jabłonowskiego, wybitnego mecenasa nauk. Przez kilka lat (od 1765 r.) mapy te znajdowały się w dyspozycji króla. Następnie otrzymał je od Jabłonowskiego Giovanni Battista Antonio Rizzi-Zannoni, który w Paryżu opracował i w 1772 r. wydał mapę Rzeczypospolitej pt. „Carte de la Pologne” w skali około 1:690 000, na 25 arkuszach (także w formie atlasu).
„Polonia” Perthéesa i mapa Zannoniego, wykonane w tym samym czasie i z wykorzystaniem tych samych źródeł kartograficznych, są traktowane porównawczo. Dla niektórych terenów Perthées mógł korzystać z materiałów, do których nie miał dostępu Zannoni. Należały do nich zdjęcia topograficzne wzdłuż określonych dróg na Litwie, przeprowadzone na zlecenie króla przez Franciszka F. Czakiego i jego syna, a także oznaczenia szerokości geograficznej niektórych miejscowości, czym zajmowali się jezuici. Średnie błędy określenia współrzędnych geograficznych na obu mapach są najmniejsze w Małopolsce. Pod tym względem na Mazowszu i Podlasiu, a mniej na Pomorzu i Litwie „Polonia” góruje nad „Carte de la Pologne”. Odwrotnie jest w Wielkopolsce i na ziemiach ruskich Korony – współrzędne (zwłaszcza długość geograficzna) są wyraźnie lepsze na mapie Zannoniego. W konsekwencji Wielkopolska i Kujawy są na mapie Perthéesa przesunięte na wschód i południe, a ziemie ruskie – ku zachodowi. W sieci osadniczej na obu mapach występują znaczne dysproporcje. Cała niemal Korona (z wyjątkiem części ziem ruskich) i zachodnia część Litwy mają gęste osadnictwo, przy czym na „Polonii” jest ono nadmiernie zagęszczone. Poza tymi obszarami znajdują się tereny prawie puste, szczególnie na wschodzie i północy Wielkiego Księstwa Litewskiego oraz w Inflantach Polskich. Granice (państwa i województw) są na mapie Perthéesa z reguły nieco lepsze niż u Zannoniego.
Jedyną mapą przeglądową, która została wydrukowana na podstawie czystorysu Perthéesa, jest niewielka „Carte générale et itinéraire de Pologne”. Stanowi redukcję „Polonii” do skali około 1:5 200 000, a wydał ją w Warszawie Michał Gröll w 1773 r. (w następnych latach ukazywały się wznowienia). Wobec pozostania „Polonii” w rękopisie mapa Zannoniego – pomimo swych błędów i braków – była aż do połowy XIX wieku najlepszym drukowanym dziełem kartograficznym, które przedstawiało dość szczegółowo całą Rzeczpospolitą przed rozbiorami.
Poza kartografią Perthées zajmował się także entomologią – zbierał i opisywał owady. Jego kolekcja, obejmująca około 2700 gatunków (w tym 805 motyli), uległa zniszczeniu, ale zachowały się jego rękopiśmienne opisy bogato ilustrowane. Według Jerzego Pawłowskiego, Perthées „rozpoczął akcję inwentaryzacji entomofauny naszego kraju i osiągnął w tej dziedzinie znaczny sukces” (Wstępna ocena działalności entomologicznej Karola Perthéesa, s. 196).
Teściem Perthéesa był Bernardo Bellotto zwany Canaletto, włoski malarz, który od roku 1767 do śmierci w 1780 mieszkał w Warszawie i pracował dla Stanisława Augusta. Pierwszą żoną królewskiego kartografa została w końcu 1770 r. najstarsza z trzech córek malarza, Józefa Bellotto, która zmarła w 1789. Później wdowiec ożenił się z jej najmłodszą siostrą, Teresą, ale ponieważ nie uzyskał katolickiej dyspensy na ślub ze szwagierką, małżeństwo zostało zawarte w 1792 r. w kościele luterańskim w Toruniu. Z dzieci Karola i Józefy Perthéesów dożyli wieku dojrzałego: córka Regina (żyła jeszcze w 1845 r.) oraz dwaj synowie, Karol Edward (ur. 1782) i Karol Gustaw (ur. 1784). Córką z drugiego małżeństwa była Marcella, która została żoną Andrzeja Towiańskiego (ale nie założyciela sekty mesjanistycznej).
Od 1798 r. Karol Perthées mieszkał w Wilnie i tam pracował dla wojska rosyjskiego jako wykładowca kartografii. W 1810 niemal całkowicie utracił wzrok. W 1812 r. zamieszkał w Mazuryszkach koło Wilna, które dzierżawił zięć Towiański, i tam zmarł 2 grudnia 1815 r. Pochowany został na cmentarzu kalwińskim w Wilnie (grób już nie istnieje).
***
Nota bibliograficzna
Podstawowym opracowaniem jest publikacja: Karol Perthées (1739-1815), fizjograf Pierwszej Rzeczypospolitej. Życie oraz działalność kartograficzna i entomologiczna, pod red. J. Pawłowskiego, Warszawa 2003; tamże w szczególności: K. Buczek, Kartograf króla Stanisława Augusta. Życie i dzieła (przypisami opatrzył i opracował do druku H. Rutkowski), s. 21-134; W. Wernerowa, Ocena „ankiet parafialnych” jako źródła wiedzy Karola Perthéesa o fizjografii Rzeczypospolitej przedrozbiorowej, s. 165-192; J. Pawłowski, Wstępna ocena działalności entomologicznej Karola Perthéesa, s. 193-260. Omówienie monografii K. Buczka o Perthéesie i uzupełnienia zawiera opracowanie: H. Rutkowski, Okres Stanisława Augusta w badaniach Karola Buczka nad kartografią dawnej Rzeczypospolitej, w: Karol Buczek (1902-1983), człowiek i uczony, pod red. D. Karczewskiego i in., Kraków-Bydgoszcz 2004, s. 76-102. Treść memoriału Perthéesa z 1779 r. udostępniła A. Ertman, O memoriale królewskiego kartografa Karola Perthéesa, „Analecta. Studia i Materiały z Dziejów Nauki”, R. 15, 2006, z. 1-2, s. 243-254 (poza francuskim tekstem źródła i dobrym przekładem J. Kurkowskiego artykuł wymaga krytycznego korzystania). Wskazać jeszcze należy publikację źródłową: „Regestr diecezjów” Franciszka Czaykowskiego czyli właściciele ziemscy w Koronie 1783-1784, do druku podał S. Górzyński, przypisami i wstępem opatrzyli K. Chłapowski i S. Górzyński, Warszawa 2006.