Głównym celem projektu jest krytyczne opracowanie oraz publikacja w Internecie „Geograficzno-statystycznego opisania parafiów Królestwa Polskiego” oraz map specjalnych województw koronnych Karola Perthéesa. Są to podstawowe i niezwykle cenne źródła dla badań krajobrazu kulturowego oraz historyczno-politycznego ziem polskich w II połowie XVIII wieku. Znajdują się one w Bibliotece Narodowej Ukrainy im. Władimira Wiernadskiego w Kijowie. Prowadzone prace dzielą się na trzy równoległe wątki. Po pierwsze, w wymiarze badań dokumentacyjno-kartograficznych, opracowywany jest obraz sieci osadniczej oraz podziałów administracyjnych Korony (w granicach sprzed II rozbioru). Po drugie, w wymiarze badań problemowych, zgromadzony materiał służy jako główna podstawa źródłowa serii publikacji oraz opracowania monograficznego na temat „Kartografia w służbie reform państwa epoki stanisławowskiej”. Pojęcie kartografii jest traktowane tutaj bardzo szeroko, jako cała procedura, w której mapy są tylko efektem działań wynikających z potrzeb wojskowych, administracyjnych lub skarbowych (Skelton 1972). Po trzecie, w projekcie podejmowane są także kwestie teoretyczne i metodologiczne związane z edycją i opracowaniem źródeł historycznych, w szczególności kartograficznych oraz gromadzeniem danych geograficzno-historycznych (czasowo-przestrzenne bazy danych).
Idea projektu wyrosła z nadrzędnego pytania o rolę organizacji przestrzeni w procesie kształtowania się nowoczesnego społeczeństwa na ziemiach polskich w czasach stanisławowskich. Jednym z elementów wskazujących na poziom modernizacji państwa i społeczeństwa jest rozwój administracji terytorialnej. Podziały terytorialne kraju, w swoim rozwoju historycznym, są pochodną struktur władzy i społeczeństwa – w pierwszej kolejności administracji wojskowej oraz aparatu skarbowego i sądowniczego (biurokracji). Jakość oraz precyzja kartograficznego opisania państwa szły w parze z poziomem modernizacji oraz stopniem rozwoju organizacyjnego i administracyjnego. Widać to dobitnie na przykładzie Francji w XVII w., a następnie Prus-Brandenburgii oraz monarchii habsburskiej w wieku XVIII. Obok podkreślanej przez A. Mączaka ewolucji systemu stanowego w kierunku scentralizowanego systemu administracji państwowej (Mączak 1986), warto przyjrzeć się znaczeniu systemu dominialnego oraz administracji kościelnej dla porządku terytorialnego ziem polskich. Świadomość państwa jako terytorium, przestrzeni, którą należy „opanować” (Augustyniak 2008), aby nim sprawnie zarządzać, widać wyraźnie w okresie tzw. reform stanisławowskich. Odbiciem tego było szereg działań o charakterze kartograficzno-spisowym przeprowadzonych przez Gabinet Stanisława Augusta Poniatowskiego przy wsparciu dworu prymasowskiego. Efektem były ankiety parafialne, opisy i szkice kraju oraz mapy powstałe w latach 1778-1804.
Projekt jest kontynuacją prac dokumentacyjnych oraz kartograficznych prowadzonych w Zakładzie Atlasu Historycznego od lat 60-tych ubiegłego wieku. Odwołuje się przy tym nawet do starszej tradycji związanej z postulatami F. Bujaka (1905) i W. Semkowicza (1922) utworzenia map szczegółowych dla kilku przekrojów czasowych, w tym okresu upadku dawnej Rzeczypospolitej (Herbst 1978). Postulat ten został zrealizowany tylko w części – dla dawnego województwa krakowskiego (Semkowicz, Buczek 1930). Zakończenie w 2021 roku serii „Atlas historyczny Polski w XVI wieku” (NPRH 1aH 15 0373 83, kier. dr hab. Marek Słoń, prof. IHPAN) umożliwia powrót do prac nad II połową wieku XVIII przy weryfikacji założeń badawczych oraz stosowanych metod. Przyjęte w projekcie rozwiązania metodyczne umożliwią nie tylko opracowanie źródeł, ale także powstanie w ciągu 5 lat pierwszej szczegółowej mapy osadnictwa i podziałów terytorialnych Korony w II połowie XVIII wieku (w zasięgu terytorialnym po I rozbiorze).
Podstawowym wynikiem projektu będzie baza danych oraz aplikacja internetowa w technologii webGIS przedstawiająca „Geograficzno-statystyczne opisanie” oraz mapy specjalne województw koronnych Karola Perthéesa. Aplikacja będzie prezentowała 5265 zdjęć rękopisu oraz 12 map specjalnych wraz z interaktywnymi odnośnikami do wszystkich miejscowości oraz jednostek administracyjnych zawartych w źródłach. Nazwy własne zostaną zaprezentowane w brzmieniu źródłowym, zaś odnośniki będą prowadziły do właściwych lokalizacji geograficznych. Miejscowości oraz granice zostaną zaprezentowane na podkładzie map Wojskowego Instytutu Geograficznego z okresu międzywojennego w skali 1:100 000. Całość aplikacji zostanie wyposażona w wyszukiwarkę miejscowości oraz jednostek administracyjnych. Oprócz aplikacji webGIS zostaną udostępnione serwisy WMS (Web Map Service) i WFS (Web Feature Service) dające otwarty i bezpłatny dostęp do zgromadzonych danych – zarówno do atrybutów tekstowych jak też geograficznych. Należy dodać, że całość zasobu zostanie w trakcie projektu zintegrowana z danymi Atlasu historycznego Polski w XVI wieku, tworząc zharmonizowany zbiór.
Augustyniak U., Historia Polski 1572-1795, Warszawa 2008.
Bujak F., W sprawie kartografii historycznej, „Studia Geohistorica“, 3, 2015, s. 17–27.
Buczek K., Mapa województwa krakowskiego z doby Sejmu Czteroletniego (1788-1792). Źródła i metoda, Kraków 1930.
Herbst S., Atlas na rozdrożu, w: S. Herbst, Potrzeba historii czyli o polskim stylu życia, t. 2, Warszawa 1978, s. 462–469.
Mączak A., Rządzący i rządzeni: Władze i społeczeństwo w Europie wczesnonowożytnej, Warszawa 1986.
Semkowicz W., Atlas historyczny Polski (program wydawnictwa), w: Prace Komisji Atlasu Historycznego Polski, t. 1, Kraków 1922, s. 1–16.
Skelton R.A., Woodward D., Maps: A historical survey of their study and collecting, Chicago 1972.