Bogumił Szady
„Geograficzno-statystyczne opisanie parafiów Królestwa Polskiego” opracowane około 1790 r., składa się z 12 tomów i zawiera szkice ponad 2 tys. parafii uporządkowanych wg diecezji, archidiakonatów i dekanatów. Szkice te powstały na podstawie ankiet sporządzonych przez plebanów parafii diecezji koronnych (krakowskiej, gnieźnieńskiej, poznańskiej, włocławskiej, płockiej, łuckiej) i stanowiły zapewne etap pośredni w procesie przygotowania map specjalnych województw koronnych. Układ treści szkiców odzwierciedla strukturę ankiet parafialnych, które stanowiły podstawę ich przygotowania. Idea ankiet parafialnych jako podstawy dla przygotowania map powstała w otoczeniu brata króla Stanisława Augusta Poniatowskiego, biskupa płockiego i późniejszego prymasa Michała Jerzego. Treść ankiety została opracowana zapewne przez ks. Franciszka Czajkowskiego, który wypełnił ją od razu – jako wzorzec – dla parafii w Tarchominie, której był rządcą.
„Geograficzno-statystyczne opisanie parafiów Królestwa Polskiego” znajduje się obecnie w dziale rękopisów Biblioteki Narodowej Ukrainy im. Władimira Wiernadskiego (sygn. I 5975). Jest to szczególnie cenny materiał źródłowy, gdyż ankiety parafialne, które były podstawą ich przygotowania zostały spalone przez Niemców w czasie II wojny światowej (1944 r.). Nie były one dotąd przedmiotem systematycznego opracowania i analizy – były wykonywane jedynie odbitki fragmentów lub reprinty.
| Tom 1-2 | diecezja krakowska |
| Tom 3 | diecezja krakowska, diecezja wrocławska |
| Tom 4-6 | archidiecezja gnieźnieńska |
| Tom 7-8 | diecezja poznańska |
| Tom 9 | diecezja włocławska, diecezja płocka, diecezja poznańska (archidiakonat warszawski) |
| Tom 10-11 | diecezja płocka |
| Tom 12 | diecezja łucka |
Poszczególne tomy szkiców ułożone są wg diecezji i zawierają na początku wykaz archidiakonatów i dekanatów z podaniem sumarycznej liczby parafii w każdej jednostce. Karty rozpoczynające dekanat zawierają wykaz parafii do niego należących oraz ogólny szkic dekanatu ukazujący siedziby parafii, granice dekanatu oraz główne drogi. Każdej parafii, poza nielicznymi wyjątkami, poświęcona została jedna strona, której struktura koresponduje z punktami ankiet parafialnych i ma podobny układ. Posiada nagłówek oraz stopkę, w której podana została nazwa parafii oraz jej przynależność administracyjna świecka (województwo, powiat) oraz kościelna (dekanat). W centralnej części znajduje się szkicowa mapka parafii. Kanwę każdego szkicu stanowi sieć drogowa oraz osadnicza. W lewym dolnym rogu każdej strony znajduje się wykaz nazw miejscowości parafialnych z podaniem liczby domów oraz odległości i kierunku względem kościoła parafialnego. Systematycznie rejestrowana była także przynależność do królewszczyzn i dóbr duchownych. W prawym dolnym rogu znajdowały się nazwy sąsiednich parafii oraz ważniejszych miejscowości. Na środku pod szkicem lub po jego lewej stronie znajdował się opis obiektów gospodarczych, głównie młynów. Pozostałe elementy: opis wód, lasów czy gór były rozmieszczane dość nieregularnie w zależności od kształtu szkicu głównego.
Podstawowa literatura:
Buczek K., Dzieje kartografii polskiej od XV do XVIII wieku. Zarys analityczno-syntetyczny. Wrocław 1963.
Ertman A., O „Memoriale” królewskiego kartografa Karola Perthéesa, „Analecta: Studia i Materiały z Dziejów Nauki”, 15 (1-2), s. 243-254.
Karol Perthées (1739-1815) fizjograf pierwszej Rzeczypospolitej: Życie oraz działalność kartograficzna i entomologiczna, red. J.S. Pawłowski, Warszawa 2003.
Krawczyk A., Carol Perthées „Description of parishes” – a source for the historical geography and economic history of central and eastern Poland in the late 18th century (introductory information), “Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego. Prace Geograficzne”, 43, s. 191–196.
Rękopiśmienne opisy parafii litewskich z 1784 roku: Dekanat grodzieński, wyd. W. Wernerowa, Warszawa 1994 (Źródła do Dziejów Geografii, z. 1).
Rękopiśmienne opisy parafii litewskich z 1784 roku: Dekanat knyszyński i dekanat augustowski, wyd. W. Wernerowa, Warszawa 1996.
Szady B., Działalność Michała Jerzego Poniatowskiego na rzecz rozwoju kartografii polskiej, w: Kamienie milowe w kartografii, red. J. Ostrowski, P.E. Weszpiński, Warszawa 2013, s. 183–192.
Wieteska J., Materiały do atlasu historycznego Polski XVIII wieku. Archidiakonat pułtuski w ankiecie Michała Poniatowskiego z r. 1778, „Przegląd Historyczny”, 43 (2), s. 338-346.