Tomasz Panecki
Pomysł opracowania tzw. “map specjalnych województw” został przedstawiony królowi Stanisławowi Augustowi Poniatowskiemu w 1779 roku. Celem Karola Perthéesa było przygotowanie tychże map i późniejsze ich wykorzystanie jako źródła do opracowania ogólnej mapy całego państwa: dokładniejszej i bardziej szczegółowej niż mapa Rizziego-Zannoniego (1772, 1:690 000). Metoda pracy Perthéesa, w przeciwieństwie do austriackich czy pruskich kartografów tego okresu, nie obejmowała triangulacji i pomiarów terenowych, lecz polegała na wykorzystaniu ankiet parafialnych w roli opisów topograficznych, opracowania na ich podstawie quasi kartograficznych szkiców, a w konsekwencji map. W związku z tym mapy specjalne są dość wiarygodne pod względem charakterystyk reprezentowanych obiektów. Dokładność matematyczna jest jednak niewielka jak na tę skalę (ok. 1:225 000), a błędy położenia mogą sięgać nawet 20-25 km. Pierwsza mapa sporządzona przez Perthéesa obejmowała województwo mazowieckie (1783 r.), ponieważ diecezja płocka, która obejmowała większość tego obszaru, posiadała już ankiety. Warto zaznaczyć, że w 1798 r. powstała druga, poprawiona wersja tej mapy, sporządzona na podstawie bardziej szczegółowych ankiet. Inne mapy sporządzone w latach 1784-1804 obejmowały całą Koronę z wyjątkiem województw gnieźnieńskiego i sieradzkiego, które z niewiadomych przyczyn nie zostały opracowane. Z 12 map 5 zostało wydrukowanych w formie miedziorytów w paryskiej drukarni Tardieu, 7 pozostało w rękopisach, z których 2 zachowały się do dziś w postaci niezbyt czytelnych fotokopii. Lista arkuszy map specjalnych wraz z datami ich opracowania i formą materialna znajduje się poniżej:
| LP | województwo | data opracowania | forma materialna |
| 1 | Mazowsze (pierwsza redakcja) | 1783 | rękopis (fotokopia) |
| 2 | Płock i ziemia dobrzyńska | 1784 | miedzioryt |
| 3 | Brześć i Inowrocław | 1785 | manuscript |
| 4 | Lublin | 1786 | miedzioryt |
| 5 | Kraków i Księstwo Siewierskie | 1787 | rękopis; miedzioryt |
| 6 | Sandomierz | 1788-1791 | rękopis; miedzioryt |
| 7 | Rawa | 1792 | miedzioryt |
| 8 | Łęczyca | 1793 | rękopis |
| 9 | Podlasie | 1795 | rękopis |
| 10 | Mazowsze (druga redakcja) | 1789-1791 | rękopis |
| 11 | Kalisz | po 1798 | rękopis |
| 12 | Poznań | 1804 | rękopis (fotokopia) |
Zakres treści mapy jest dość typowy dla średnioskalowej mapy topograficzno-przeglądowej z tamtych czasów (por. rycina poniżej). Przede wszystkim przedstawiono osady, które wyróżniono według trzech kryteriów: typu (miasta, wsie, pozostałe), funkcji kościelnej i wielkości. Jeśli chodzi o wsie, to wyróżnia się wsie parafialne, wsie z kościołem łacińskim, prawosławnym lub klasztorem. Pod względem wielkości są to m.in. „wsie długie i duże”, „wsie”, „wsie mniejsze” lub „wsie jeszcze mniejsze” (dwie ostatnie są przedstawione tylko na mapie województwa podlaskiego). Odrębnie zaznaczone są wsie holenderskie, „romunki”, czy „nowe osady”. Obiekty przemysłowe to np. młyny, hamernie, karczmy i wiatraki. Osobne symbole reprezentują atrybuty miejscowości, takie jak urzędy pocztowe, dzierżawy czy starostwa. Sieć osadniczą uzupełniają drogi, rzeki, jeziora, lasy, bagna oraz schematyczna rzeźba terenu przedstawiona za pomocą kreskowania. W efekcie prac w legendzie mapy uwzględniono wszystkie 9 punktów z ankiet parafialnych.
Fragment mapy województw lubelskiego: okolice Zemborzyc (niedaleko Lublina).
Najważniejsze literatura:
Alexandrowicz S., „Mappa szczegulna woiewództwa podlaskiego” Karola de Perthees z 1795 r. Uwagi wstępne, „Studia Podlaskie“ (1), 1990, s. 91–97.
Buczek K., Kartograf króla Stanisława Augusta. Życie i dzieła, w: Karol Perthées (1739-1815). Kartograf pierwszej Rzeczpospolitej i entomolog, red. J. Pawłowski, Warszawa 2003, s. 21–134.
Ertman A., Rękopiśmienna mapa Województwa Podlaskiego Karola Pertheesa z r. 1795. Jej źródła, metoda opracowania i znaczenie dla badań historycznych, „Analecta“ 1-2 (15), 2007, s. 129–137.
Ertman A., Dwie rękopiśmienne mapy Karola Perthéesa w zbiorach Rosyjskiej Akademii Nauk w Petersburgu, „Polski Przegląd Kartograficzny“ 2 (44), 2012, s. 141–147.
Rutkowski H., Mapy Perthéesa, w: Fundamenta Historiae, red. M. Słoń, M. Zbieranowski, Warszawa 2016, s. 269–282.
Szady B., Mapa województwa lubelskiego Karola Perthéesa z 1786 roku jako źródło kartograficzne i historyczne, w: Biblioteka Polskiego Przeglądu Kartograficznego, red. B. Konopska, J. Ostrowski, J. Pasławski, P.E. Weszpiński, Warszawa 2012, s. 26–35 (t. 3).